نویسنده: دکتر شاهد صدر
نگاهی جامع بر دردهای ستون فقرات و علل آن
وقتی ستون بدن بیمار می‌شود!
دکتر شاهد صدر، متخصص کایروپراکتیک، عضو انجمن علمی کایروپراکتیک ایران
حرکات و وضعیت‌های غلط بدن از شایع‌ترین علل درد در نقاط مختلف ستون فقرات هستند. خوشبختانه اینگونه دردها اغلب با حرکات اصلاحی و ورزش‌درمانی تسکین پیدا می‌کنند اما عوامل بسیار دیگری نیز وجود دارند که می‌توانند ستون بدن را دچار درد و آسیب حاد یا مزمن کنند. در اینگونه موارد علاوه بر اصلاح وضعیت‌های غلط؛ بیمار به توصیه‌ها و روش‌های درمانی پزشک متخصص نیز احتیاج پیدا می‌کند. اگر شما نیز از درد ستون فقرات رنج می‌برید، برای آشنایی بیشتر با علل درد خود با این مقاله همراه شوید.
*****
با آناتومی ستون فقرات آشنا شوید
استخوان‌بندی بدن انسان از دو بخش اسکلت محوری (axial skeleton) و اسکلت اندام‌ها (appendicular skeleton) تشکیل شده است. این دو بخش به صورت مجزا از یکدیگر حرکت می‌کنند. اسکلت محوری شامل جمجمه، 7 عدد مهره گردنی، 12 عدد مهره قفسه سینه، 5 عدد مهره کمری، استخوان خاجی، دنبالچه، دنده‌ها و جناغ سینه می‌شود. بین هر یک از مهره‌های ستون فقرات یک دیسک حاوی مایع وجود دارد. در مرکز هر دیسک یک عدسی ژلاتینی به نام «نوکلئوس پالپوزوس» قرار گرفته که توسط حلقه‌های فیبری پوشانده شده است. دیسک‌ها درواقع ضربه‌های عمودی وارد بر ستون فقرات را خنثی کرده و از آن محافظت می‌کنند. یکی دیگر از بخش‌های ستون فقرات، بافت رباطی است که دور تا دور ستون مهره‌ها را پوشانده و از مفاصل محافظت می‌کند. عضلات، بخشی دیگر از این دستگاه هستند که استخوان‌ها را به یکدیگر متصل کرده و امکان تحرک به آنها می‌دهند.
***
- بیرون‌زدگی دیسک‌های بین‌مهره‌ای
هر روز صبح به محض بیرون آمدن از تخت‌خواب وقتی بدن از حالت افقی به حالت عمودی تغییر وضعیت می‌دهد، فشار وزن روی مهره‌های ستون فقرات قرار می‌گیرد و باعث کمپرس شدن دیسک‌های بین‌مهره‌ای می‌شود. وزن وارد بر مهره‌ها، وضعیت‌های غلط بدن و خم و راست شدن‌های مکرر به مرور زمان باعث بیرون زدن مایعات دیسک و درد و علائم فشار بر اعصاب می‌شود. برای درک بهتر این موضوع تصور کنید در یک استخر پر از آب ایستاده‌اید و می‌خواهید به چپ و راست پرش داشته باشید. وجود آب در استخر، پرش و حرکت کردن را کندتر و محدودتر می‌کند. در صورتی که پریدن و حرکت کردن در یک استخر خالی بسیار آسان‌تر است. با کمپرس شدن دیسک‌های بین‌مهره‌ای و خارج شدن محتوای مایع آن نیز عدسی ژلاتینی موجود در مرکز دیسک، متحرک‌تر از معمول شده و به فیبرهای محافظ دور خود آسیب می‌رساند. درنتیجه دیسک از محل خود بیرون زده و حتی ممکن است دچار پارگی شود.
آرتروز
آرتروز ستون فقرات به مرور زمان بر اثر بی‌ثباتی، تخریب و آسیب‌های میکروسکوپی در بافت مفاصل ایجاد می‌شود. اگر مفاصل، عضلات و رباط‌های ستون فقرات از ثبات کافی برخوردار نباشند، مغز برای جبران این بی‌ثباتی و جلوگیری از روند تخریبی مفصل فرمان می‌دهد تا کلسیم از خون برداشته شود و دور تا دور مهره‌های ستون فقرات رسوب کند. این موضوع باعث ایجاد زائده‌های استخوانی در اطراف مهره‌ها می‌شود و علائمی مثل درد و محدودیت حرکتی ایجاد می‌کند.
تنگی کانال نخاع
تنگی کانال نخاع می‌تواند به صورت مادرزادی یا غیرمادرزادی ایجاد شود. در موارد مادرزادی، فضای کانال نخاع از زمان تولد کوچک‌تر و محدودتر از حد طبیعی است. موارد غیر مادرزادی نیز شامل تومورها یا زائده‌های استخوانی در کانال نخاع و بیرون‌زدگی دیسک‌های بین‌مهره‌ای می‌شود. درواقع هر عاملی که باعث تنگ شدن کانال عبور نخاع و فشار آمدن بر نخاع شود، می‌تواند اعصاب را درگیر و عملکرد آنها را مختل کند.
سرخوردگی مهره
سرخوردگی مهره علاوه بر ایجاد تنگی کانال نخاع، می‌تواند به دیسک آسیب برساند و باعث عدم ثبات در ستون فقرات شود. سرخوردگی مهره معمولا در ورزشکاران رشته بدنسازی و پاور لیفترها دیده می‌شود. این افراد با بالا بردن وزنه و اعمال وزن روی مهره‌ها ممکن است دچار شکستگی‌هایی در پدیکول‌های مهره (پایه‌های مهره) شوند. در این شرایط، بدنه مهره از پایه‌های آن جدا شده و مهره به سمت جلو یا عقب سر می‌خورد. سرخوردگی مهره معمولا رو به جلو است و شدت آن در 5 درجه تعریف می‌شود. با کمک تصویر رادیولوژی می‌توان شدت سرخوردگی را بررسی کرد و بر اساس شدت آسیب و میزان بی‌ثباتی مهره، درمان مناسب را انتخاب نمود.
شکستگی‌ها
شکستگی‌های مهره با شکستگی‌های دست و پا متفاوت است و قابلیت گچ‌گیری برای آنها خیلی وجود ندارد. از لب‌پر شدن و ترک برداشتن گرفته تا خرد شدن کامل مهره، این شکستگی‌ها می‌توانند درجات متفاوتی داشته باشند. شکستگی مهره در موارد خفیف معمولا با استفاده از آتل و بی‌حرکت نگه داشتن ستون فقرات؛ ترمیم و بازسازی می‌شود. اما اگر مهره خرد شده باشد، بیمار باید به جراح ارتوپد ارجاع داده شود تا ستون فقرات به حالت طبیعی بازگردد.
بیماری‌های عفونی
عفونت استخوان یا استئومیلیت بر اثر عواملی مانند باکتری، قارچ و ویروس به صورت حاد ایجاد می‌شود و معمولا از قسمت‌های دیگر بدن و از طریق خون به ستون فقرات انتشار پیدا می‌کند. تشخیص این عفونت اغلب دشوار است، به‌خصوص اگر تاریخچه کافی از بیمار فراهم نباشد. عفونت ستون فقرات در صورت عدم درمان می‌تواند بسیار آسیب‌زننده باشد. حتی می‌تواند استخوان را به طور کامل تخریب کند و باعث بی‌ثباتی در ستون فقرات شود. عفونت ستون فقرات می‌تواند اعصاب را هم درگیر کرده و باعث بروز علائمی مثل درد شدید، تب، کاهش وزن، اسپاسم عضلانی، گزگز و مورمور و علائم شبیه به سیاتیک شود.
بیماری‌های التهابی
بیماری‌های التهابی مثل روماتیسم از دیگر عوامل درد در ستون فقرات هستند. روماتیسم مفصلی نوعی بیماری خودایمنی است که بر اثر حمله سیستم ایمنی بدن به بافت غضروفی مفاصل ایجاد می‌شود. در این بیماری، مفصل تخریب شده و درد و التهاب برای بیمار ایجاد می‌شود. التهاب و درد در مفاصل ستون فقرات می‌تواند بر اثر حرکت‌های مکرر نیز ایجاد شود. در این موارد، درد معمولا با استراحت، کمپرس یخ و داروهای ضدالتهاب، تسکین پیدا می‌کند. با تقویت عضلات ناحیه مورد نظر نیز می‌توان از عود التهاب جلوگیری کرد.
دردهای ارجاعی
دردهای ستون فقرات به‌خصوص ناحیه کمر در بعضی موارد می‌تواند به دیگر ارگان‌های بدن مرتبط باشد. برای مثال بزرگی خوش‌خیم پروستات، فتق، مشکلات رحم و تخمدان، سنگ کلیه، اختلالات کیسه صفرا و … همگی می‌توانند باعث ارجاع درد به ستون فقرات شوند. ریشه‌یابی اینگونه دردها به دقت بالا، شرح حال و معاینه کامل و اطلاع از تاریخچه بیمار نیاز دارد. برای مثال اگر فرد هم‌زمان با درد کمر دچار اختلال در دفع ادرار باشد باید از لحاظ سنگ کلیه نیز بررسی شود. درد مربوط به کیسه صفرا نیز می‌تواند در بعضی موارد به کتف و دست چپ انتشار پیدا کند و علائمی شبیه به سکته قلبی بوجود بیاورد.
اختلالات عضلانی
اختلالات عضلانی مثل گره‌های عضلانی، ضعف و اسپاسم‌های عضله معمولا نشان‌دهنده عادت‌های غلط و حرکت کردن به شیوه نادرست است. اسپاسم‌های عضلانی در اختلالات دیسک‌های بین‌مهره‌ای بسیار رایج هستند. وقتی دیسک دچار بیرون‌زدگی می‌شود، عضله برای محافظت از آن و جلوگیری از تشدید بیرون‌زدگی، وارد اسپاسم می‌شود. در این موارد نباید از داروهای شل‌کننده عضله استفاده کرد زیرا شرایط را وخیم‌تر می‌کنند. عدم تقارن و تعادل بین عضلات در گودی یا صافی بیش از حد کمر نیز می‌تواند باعث درد و ناراحتی در ستون فقرات شود. برای مثال در گودی بیش از حد کمر معمولا عضله سوئز خاصره‌ای فعال‌تر از حد طبیعی است یا در صافی بیش از حد کمر، عضله پشت ران فعال‌تر از میزان لازم است. این مشکلات و درد ناشی از آنها اغلب با حرکات اصلاحی و فراخوانی صحیح عضلات برطرف می‌شوند.
فیبرومیالژیا
فیبرومیالژیا نوعی بیماری روان‌تنی یا سایکوسوماتیک است که باعث ایجاد نقاط ماشه‌ای و درد در 11 ناحیه از بدن می‌شود؛ از جمله گردن، شانه‌ها، آرنج، مچ، کمر، زانو و … . این بیماری تشخیص فیزیکی ندارد و بیشتر بر اثر استرس و اضطراب، افسردگی و عوامل روانی ایجاد می‌شود. علائم فیبرومیالژیا معمولا با ورزش و روش‌های تمدد اعصاب بهبود می‌یابد.
نشانگان خروجی قفسه سینه
نشانگان خروجی قفسه سینه یا توراسیک اوت لت سندرم (Thoracic outlet syndrome) معمولا بر اثر دنده گردنی بوجود می‌آید. در این بیماری، دنده گردنی باعث فشار بر شبکه اعصاب بازویی گردن می‌شود و علائمی مثل گزگز، مورمور و بی‌حسی در بالاتنه و دست‌ها ایجاد می‌کند. این علائم ممکن است با حرکت دادن گردن تشدید شوند. نشانگان خروجی قفسه سینه را معمولا می‌توان با روش‌های غیرتهاجمی مثل حرکت‌های کششی برای عضلات نردبانی گردن و باز کردن دامنه حرکتی آنها، بهبود بخشید. اما اگر درد و علائم درگیری عصب با این روش‌ها تسکین پیدا نکند و ماندگار شود، فرد برای جراحی دنده گردنی به جراح ارجاع داده می‌شود.
تومورها
تومورهای ستون فقرات انواع مختلفی دارند؛ از جمله تومورهای خوش‌خیم و بدخیم. این زائده‌ها بسته به محل شان در ستون فقرات می‌توانند اعصاب را تحت فشار قرار دهند و باعث بروز درد و علائم درگیری عصب مثل گزگز و بی‌حسی شوند. تومورهای بدخیم معمولا تحت جراحی قرار می‌گیرند. تورموهای خوش خیم نیز بسته به محل‌شان ممکن است به جراحی احتیاج پیدا کنند.
اسکولیوزیس (انحراف جانبی ستون فقرات)
با مشاهده ستون فقرات از جلو یا پشت، مهره‌ها باید صاف و در راستای یک خط مستقیم روی هم قرار گرفته باشند. در اسکولیوزیس، ستون مهره‌ها از پشت، منحنی به نظر می‌رسد. انحنای جانبی در ستون فقرات می‌تواند به شکل حرف اس لاتین (S) و یا سی لاتین (C) باشد. اسکولیوزیس در دو دسته «ساختاری» و «عملکردی» نیز تقسیم‌بندی می‌شود. اسکولیوزیس ساختاری از اختلال در استخوان‌بندی ستون فقرات نشأت می‌گیرد اما اسکولیوزیس عملکردی به دلیل عدم تعادل در عضلات و اسپاسم‌های عضلانی ایجاد می‌شود. عوامل ژنتیکی نیز ممکن است در این بیماری نقش داشته باشند. اختلاف قد پاها، دیستروفی یا تحلیل عضلانی و بیماری‌های مادرزادی از علل ثانویه ابتلا به این بیماری هستند.
اسکولیوزیس در خانم‌ها شایع‌تر است و معمولا از کودکی آغاز می‌شود و با تکامل رشد، علائم خود را نشان می‌دهد. پس از اتمام سن رشد نیز از پیشرفت باز می‌ایستد. این بیماری ممکن است در هر ناحیه از ستون فقرات ایجاد شود اما در قفسه سینه و کمر بیشتر دیده می‌شود. اسکولیوزیس می‌تواند باعث درد شانه، کتف، گردن، پشت و دردهای عضلانی شود. همچنین ممکن است با تنگی نفس، یبوست و افزایش دردهای قاعدگی در خانم‌ها همراه باشد. از لحاظ ظاهری نیز معمولا باعث برجستگی دنده‌ها در یک سمت بدن می‌شود. این بیماری در طولانی‌مدت ممکن است فرد را به مشکلات قلبی و ریوی دچار کند.
این بیماری را می‌توان با معاینه، انجام تست‌های ارتوپدی و بررسی رادیولوژی، تشخیص داد. برای تشخیص نوع اسکولیوزیس اعم از ساختاری یا عملکردی می‌توان از تست «آدامز» استفاده کرد. در این تست بیمار باید مقابل پزشک ایستاده و به او پشت کند. سپس پزشک، لگن بیمار را ثابت نگه داشته و از او درخواست می‌کند به جلو خم شود. با این حرکت می‌توان فیله‌های کمر را مشاهده کرد. اگر فیله‌ها در اسپاسم رفته و دچار برجستگی شده باشند، اسکولیوزیس از نوع عملکردی است. در این نوع اسکولیوزیس معمولا با خم شدن بیمار به جلو، انحنای ستون فقرات از بین می‌رود. اما در اسکولیوزیس ساختاری، با خم شدن به جلو همچنان خمیدگی در ستون فقرات مشاهده می‌شود. بعد از تشخیص نوع اسکولیوزیس می‌توان برای تعیین درجه و محل آن، رادیولوژی درخواست کرد. اگر انحنای ستون فقرات بیش از 10 تا 12 درصد باشد، تشخیص اسکولیوزیس قطعی می‌شود. تشخیص به موقع اسکولیوزیس از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است زیرا درمان زودهنگام آن می‌تواند بسیار موثر واقع شود. موارد خفیف اسکولیوزیس را می‌توان با تجویز بریس (ارتوز)، درمان‌های دستی کایروپراکتیک و فیزیوتراپی بهبود بخشید. اما موارد شدید آن ممکن است به جراحی احتیاج داشته باشند.
کایفوزیس (قوز بیش از حد)
کایفوزیس به قوز بیش از حد ستون فقرات در ناحیه پشت قفسه سینه اطلاق می‌شود. این بیماری ممکن است در مشکلات استخوانی یا عضلانی، اختلالات مادرزادی، سوءتغذیه و کمبود ویتامین D، ضربه و … ریشه داشته باشد اما در بیشتر موارد به دلیل ضعف عضلات و عادت‌های غلط مثل نشستن، ایستادن و راه رفتن در وضعیت‌های نادرست ایجاد و تشدید می‌شود. از عوامل کایفوزیس در سنین بالا نیز می‌توان به فرسودگی غضروف‌ها، تحلیل دیسک‌های بین‌مهره‌ای، پوکی استخوان، شکستگی‌های استرسی (ترک‌های ریز استخوانی) بر اثر پوکی استخوان یا مصرف طولانی‌مدت کورتن و مولتیپل میلوما (نوعی سرطان استخوان) اشاره کرد. کایفوزیس در هر سنی می‌تواند بروز پیدا کند اما در خانم‌های میانسال شایع‌تر است. این بیماری در نوزادان تا نوجوانان معمولا به دلیل اختلالات ساختاری ستون فقرات و بیماری‌های مادرزادی و ژنتیکی ایجاد می‌شود. گوژپشتی در موارد خفیف بی‌علامت است اما در موارد شدید می‌تواند باعث درد، دفورمیتی و عوارضی مثل درگیری اعصاب، اختلال عملکرد قلب و عروق، مشکلات تنفسی و اختلالات گوارشی شود. همچنین با اعمال فشار بر معده، اشتها را کم کرده و منجر به کاهش وزن بیمار می‌شود.
برای تشخیص کایفوزیس و شدت آن نیاز به معاینه، تست و رادیولوژی وجود دارد. در معاینه، بیمار باید از کمر به جلو خم شود تا پزشک از بغل، ستون فقرات را مشاهده کند. گوژپشتی و قوز ناشی از کایفوزیس در این وضعیت بیشتر مشخص می‌شود. علاوه براینها ممکن است به تست‌های عصبی یا نورولوژیک نیز نیاز باشد تا رفلکس‌ها و قدرت عضلات بررسی شود. در رادیولوژی نیز اگر قوز بیش از 20 تا 45 درجه باشد، فرد مبتلا به کایفوزیس شناخته می‌شود. درمان کایفوزیس بر اساس سن بیمار، عامل بیماری و علائم همراه با آن انجام می‌شود. موارد خفیف این بیماری را می‌توان با استفاده از از بریس‌های مخصوص، تمرینات تقویتی عضلات پشت و حرکات اصلاحی بهبود بخشید. اما اگر قوز شدید باشد فرد ممکن است به جراحی احتیاج پیدا کند. درواقع حدود 5 درصد از افراد مبتلا به گوژپشتی، کاندید جراحی اسپاینال فیوژن می‌شوند.
لوردوزیس (گودی بیش از حد کمر)
افزایش گودی در ناحیه کمر تحت عنوان لوردوزیس شناخته می‌شود. البته این گودی ممکن است در ناحیه گردن نیز ایجاد شود. لوردوزیس معمولا به علت عدم تعادل عضلانی، کاهش تحرک‌پذیری لگن و عادت‌های غلط مثل نشستن، ایستادن، خوابیدن و راه رفتن در وضعیت‌های نادرست ایجاد می‌شود. حرکات مکرر در ناحیه کمر نیز می‌تواند در فرسودگی مهره‌های کمر، درد و گودی کمر نقش داشته باشد. اختلاف قد پاها، چاقی، پوکی استخوان، گوژپشتی، التهاب دیسک‌های بین‌مهره‌ای از دیگر عوامل لوردوزیس هستند. این بیماری اغلب از سنین جوانی تظاهر پیدا می‌کند اما در موارد خیلی کم ممکن است به صورت مادرزادی نیز ایجاد شود. از علائم آن می‌توان به کمردرد و علائم مشابه با درگیری عصب سیاتیک مثل گزگز و بی‌حسی در پاها و انگشتان پا اشاره کرد. البته قبل از شروع کمردرد معمولا می‌توان فرورفتگی و گودی کمر را در این افراد مشاهده کرد.
گودی کمر و شدت آن را می‌توان با انجام معاینه، بررسی محور حرکتی بدن، تست‌های ارتوپدی و نورولوژیک (عصبی) و تصویربرداری رادیولوژی تشخیص داد. این اختلال معمولا با ورزش‌ها و حرکات اصلاحی و راهکارهای فیزوتراپی بهبود می‌یابد. مصرف داروهای ضد التهاب نیز به کاهش دردهای بیمار کمک می‌کند. برای پیشگیری از گودی کمر باید وزن را محدوده طبیعی نگه داشت و از یک برنامه ورزشی صحیح پیروی کرد. افرادی که دچار گودی کمر هستند حتما باید قبل از شروع ورزش، این اختلال را اصلاح کنند. حرکاتی که بدن را به سمت عقب هدایت می‌کنند و حرکات پایین‌تنه معمولا برای این افراد مناسب نیستند. لوردوزیس معمولا نیازی به جراحی ندارد.
***
چه زمانی به پزشک مراجعه داشته باشیم؟
اگر درد ستون فقرات حاد و شدید باشد یا اگر از زمان شروع آن 3 روز می‌گذرد و همچنان درد وجود دارد، فرد باید به پزشک مراجعه کند. در این موارد باید از خوددرمانی امتناع کرد و هر چه سریع‌تر مشکل را با پزشک در میان گذاشت.
منبع: انجمن علمی کایروپرکتیک ایران